Prunus L. Subgenus Cerasus Mill.

Kiraz, Anadolu'da çok eski zamanlardan beri yetiştirilen bir meyvedir. Kirazı ilk kez tanımlayan botaniğin babası denen Theophrastus (M.Ö. 371-287) ona kerasos adını vermiştir. Bu adın Roma döneminde Karadeniz kıyısında Pontus bölgesinde yer alan bugünkü Giresun’a ithafen verildiği bilinmektedir. Orijini konusunda net bir fikir birliği olmasa da bugün yaygın olarak tarımı yapılan üç türün Orta Avrupa’dan Karadeniz kıyıları boyunca Orta Asya’ya kadar olan bölge olduğu saptanmıştır. Son çalışmalarda Cerasus türleri için Çin’in kuzeyinden İran ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya yayıldığı görüşü öne çıkmaktadır. Orta Çağlar boyunca çekirdekli meyvelerin yaygınlaşmasında, çeşitlenmesinde İpek yolu ve onunla ilişkili kervan yollarının önemli bir rol oynadığına işaret etmektedir. Bu kelime günümüzde Cerasus cinsinin (ya da kimi araştırmacılara göre Prunus altcins Cerasus) bilimsel adı olarak kullanılır. Ayrıca bu kelime birçok Avrupa dilinde çeşitli şekillerde (İspanyolca’da “cereza”, Fransızca’da “cerise”, Almanca’da “kirsche”, vs.) kullanılmaya devam etmektedir. Flora of Turkey and the East Aegean Islands’a göre Türkiye’de, aralarında vişne (Cerasus vulgaris), kiraz (C. avium) ve tohumlarından baharat elde edilen C. mahaleb'in iki çeşidi olmak üzere bu cinsin 14 üyesi yayılış göstermektedir. Cinsin üyelerinin hepsinin meyveleri tüketmeye uygundur ancak C. microcarpa, C. prostrata, C. angustifolia, C. incana ve C. brachypetala alt taksonlarının meyveleri küçük, acı ve büyük çekirdekli olduğundan nadiren tüketilmektedir. Bununla birlikte, son yıllarda yeni bir tür olduğu keşfedilen ve P. alidagensis olarak adlandırılan C. incana var. velutina gibi oldukça lokalize taksonların bazıları aşılanarak kullanıldıklarından yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Yabani kirazlara ‘idris’ ya da kiraz delicesi’ denir, aşılanarak kiraza ya da vişneye anaç olarak kullanılır.

Kiraz, Anadolu halk kültüründe yalnızca sofralık bir meyve değil, aynı zamanda şifa ve bereketle ilişkilendirilmiş geleneksel bir unsurdur. Meyvesi taze olarak tüketilir, kurutularak ya da reçel, komposto, pestil, hoşaf gibi biçimlerde de değerlendirilir. Kiraz lif, potasyum ve vitaminler yönünden zengin, iyi bir antioksidandır. Kiraz yaprakları salamura edilerek bazı yemeklerde kullanılırken, sapları halk hekimliğinde idrar söktürücü çaylara dönüştürülür. Çekirdekleri ise yastık içi dolgu malzemesi olarak ya da geleneksel termoterapi yöntemlerinde değerlendirilir.

Yabanî bir kiraz türü olan Cerasus mahaleb (mahlep), kurutulup öğütülen çekirdeğiyle Türk mutfağında çörek, kurabiye ve geleneksel ekmeklerde kullanılan aromatik bir baharattır. Aynı zamanda estetik formu nedeniyle peyzaj bitkisi olarak tercih edilen mahlep, kültür kirazlarının yetiştiriciliğinde güçlü bir anaç olarak da kullanılır.

Kiraz, Anadolu’nun farklı yörelerinden derlenen türkü ve manilerde güzelliğin, gençliğin ve sevdanın simgesi olarak karşımıza çıkar. Konya’dan “Dalları Bastı Kiraz”, Bolu Mengen’den “Kiraz Aldım Dikmeden” ve İstanbul’dan “Bir Dalda İki Kiraz” türkülerinde olduğu gibi, kiraz kimi zaman bir sevgiliyi, kavuşulamayan bir aşkı, kimi zaman da ayrılığı ve özlemi dile getirir. Anadolu’da “kiraz zamanı” ifadesi yalnızca bir mevsimi değil; aynı zamanda neşeyi, tazeliği ve umudu simgeler.

Bugün Türkiye’nin farklı bölgelerinde yetiştirilen yerel kiraz çeşitleri arasında en çok bilinenlerden biri, “Napolyon kirazı” olarak da anılan Ziraat 0900 çeşididir. Özellikle Manisa’nın Kemalpaşa ilçesinde yoğun olarak yetiştirilen bu tür, “Kemalpaşa Kirazı” adıyla coğrafi işaret almıştır. ri meyvesi, parlak kabuğu ve uzun raf ömrüyle iç piyasada ve ihracatta önemli bir yer tutar. Bunun yanı sıra Amasya, Sultandağı (Afyon) ve Yeşilyurt (Malatya) gibi yerleşimlerde yetiştirilen geleneksel çeşitler, üstün tat ve aroma özellikleriyle öne çıkar ve bölgesel mutfakların vazgeçilmezleri arasında yer alır.

Bu çizimde aşağıdaki makalede yayınlanan orijinal çizim yeniden ele alınmış ve genişletilmiştir:

Ciftci, A., Gerçek, Y.C., Mollman, R., Bostancı Ordu, P.I., Yazıcı, C., Yaprak, A.E., Morgil, H., Şık, L. and Erol, O., 2023. Towards a better understanding of Prunus (Rosaceae): molecular and morphological notes on Prunus subgenus Cerasus in Turkey. Botanical Journal of the Linnean Society, 2023, pp. 346-362.